Fanney Jónsdóttir fædd í Reykjavík 03.11.1905 og látin 11. 04. 2003

Móðir hennar var Arndís Þorsteinsdóttir fædd á Mel, Hraunhreppi á Mýrum 21. mars 1871 en hún lést 19. nóvember 1960. Arndís var dóttir Þorsteins Helgasonar frá Mel og Guðnýjar Bjarnadóttur og ein þrettán barna þeirra. Þar af komust átta á legg og náðu sum systkina hennar frægð og frama svo sem skipstjórarnir Halldór Kristján og Kolbeinn og séra Bjarni Þorsteinsson sálmaskáld og einn helsti tónlistarfrömuður þjóðarinnar.

Faðir Fanneyjar var Jón Jónsson skipstjóri frá Njarðvík sem var hugsanlega fæddur 28. ágúst 1870 en um hann finn ég engar heimildir og mamma sagði mér að hann hefði farist þegar hún var barn að aldri. Fanney átti þrjár systur sammæðra, þær Þóru Vilborgu Jónsdóttur 1895 - 1901 sem virðist hafa látist einungis 6 ára, Guðnýu Jónsdóttur 1897 - 1973 sem var hjúkrunarkona og Jenný Þóru Jónsdóttur Fraiser 1900 - 1933 sem var húsfreyja í Bandaríkjunum, og ef ég man rétt þá sagði mamma mér að Jenný hefði veikst af berklum þar ytra og þeir hefðu orðið henni að aldurtila. 

Fanney ólst upp í MIðhúsi í Reykjavík sem var við Lindargötuna en er nú í Árbæjarsafni. Þar sleit hún barnsskónum. Hún átti góðar minningar frá Lindargötunni og minntist oft ýmissa leikja sem hún hafði farið í þar. Hún eignaðist margar góðar vinkonur á þessu svæði og þegar kom fram á fullorðinsár stofnuðu þær saumaklúbb. Fyrir rúmum áratug var vitnað til þess að hann væri einn elsti starfandi saumaklúbbur á landinu og var Fanney nú undir það síðasta eini eftirlifandi meðlimur hans.

Eftir að faðir Fanneyjar fórst og Arndís var orðin einstæð móðir í byrjun síðustu aldar sem varla hefur verið auðvelt, gátu þær ekki lengur setið í Miðhúsi. Við tók svolítið rótleysi og heimilishald í ýmsu leiguhúsnæði, og Arndís varð ein að vinna fyrir þeim, bæði í Reykjavík og eins við kaupmennsku til sveita. Þrátt fyrir þetta andstreymi kláraði Fanney barnaskóla og lauk gagnfræðaprófi, og þegar hún hafði aldur til vann hún jafnframt sem afgreiðslustúlka.

Þegar Fanney var fimm ára áskotnuðust henni sex vaxlitir að gjöf sem mamma hennar kom með einn daginn úr vinnunni. Það má segja að þarna hafi orðið viss straumhvörf, því þaðan í frá var það hennar helsta ástríða og hugsvölun að mála og teikna svo lengi sem hún gat valdið pensli. Hún komst barn að aldri í tímakennslu í teikningu og seinna, á unglingsárunum, komst hún í einkatíma hjá Ríkharði Jónssyni í tvö ár. Átján ára að aldri tekur hún sig svo til og siglir til Kaupmannahafnar til þess að freista þess að komast í frekara nám í listmálun og teikningu og þar býr hún næstu sex árin. Hún hefur nám við Teknisk Selskabs skole þar sem fjöldi Íslendinga svo sem Jón Engilberts og Finnur Jónsson hófu útinám sitt. Fjármálin vefjast þó fyrir henni og hún þarf að vinna jafnframt náminu auk þess sem hún reynir að verða sér út um styrki. Ég gríp hér niður í nokkur bréf sem hún skrifar mömmu sinni Arndísi og Guðnýju systur sinni.

Aðeins nokkrar línur með Gullfossi. Allt er komið í óefni fyrir mér. Jeg skulda svo mörgum bréf, svo jeg er neydd til að herða mig. Ekkert sérstakt í fréttum héðan. Allt gengur sinn vanagang. Jeg hangi á skólanum alltaf. Jeg fékk 300 kr. styrk eða reyndar er jeg ekki búin að fá hann ennþá en tilkynninguna hef jeg fengið. Jeg hef reiknað út að þeir peningar dugi til jóla, alls ekki lengur og þá má ég gjöra svo vel og hætta og fara að vinna aftur þó mér þyki það leitt og væri þá skynsamlegast að hætta algerlega, því það getur ekki orðið neitt úr því hvort sem er. Kennarinn asnaði því samt út úr sér um daginn að jeg myndi hafa hæfileika. En það þýðir nú ekkert þegar peningar eru ekki annars vegar.”

Þarna togast greinilega á í henni spurningin um hvort hún hafi næga hæfileika til þess að leggja þetta nám á sig og sigrast á þeim fjárhagslegu örðugleikum sem því eru samfara.

Jeg þakka þér mikið fyrir peningana. Jeg fjekk þá alla með skilum en lítið þykir mér verða úr þeim þegar þeir koma hingað. Ekki get jeg þakkað þjer fyrir hangikjötið því það hef ég ekki fengið ennþá. Jeg er búin að fara 4 sinnum niður að Gullfossi…..”

Og það er hjálp í fleiru en mat og peningum. Í bréfi til mömmu sinnar frá Kaupmannahöfn dagsettu 13. febrúar 1925 segir hún m. a.: 

“Ríkharður hefur víst skrifað eitthvað gott um mig. Jeg var líka með brjef til fru Tove Kjarval og frú Steinunnar Jónsson. Þær hafa báðar tekið vel á móti mjer og gefið mjer upplýsingar um hitt og þetta….”

“Elsku mamma mín!…….Flyt um mánaðarmót og ætla þá að leigja með Valborgu Gröndal. En hef samt ekki fengið neitt ennþá. Jeg er farin af þeirri saumastofu sem jeg var á og komin á kjólasaumastofu. Það er fínasta Forretningin í allri Kaupmannahöfn og heitir Magasin du Nord. Jeg fæ 24 kr. á viku fyrst um sinn…..Það sem mig langar til mest af öllu núna er að fara til Mílanó á Ítalíu. Mílanó er víst mikill listabær. Mjer þykir leiðinlegt að þekkja ekki neinn sem hefir verið á Ítalíu. Mig langar til að vita hvernig er þar. Ætli ég gæti ekki eins unnið fyrir mjer þar eins og hjerna. Ferðin kostar eitthvað um hundrað krónur…”

Í bréfinu kemur og fram að hún ætlar að halda áfram í skóla um haustið jafnframt vinnu í Magasin du Nord. En hún hefur einnig áhyggjur af mömmu sinni því undir lok bréfsins segir hún:

“Jeg vona að þér líði þolanlega í sumar. Jeg vildi óska þess að það væri í seinasta sinn sem þú þyrftir að fara í kaupavinnu. Jeg hef heyrt að það væru rigningar heima.”

Í bréfi til mömmu sinnar dagsettu 1. mars 1926 frá Kaupmannahöfn kemur í ljós að hún er farin að setja markið hærra:

“Jeg er búin að segja hr. Andersen að mig langi að fá aðgang að Akademíunni þó ég kannski hafi ekki ráð á að fara þangað. Hann segist hafa álit á mér en jeg býst jafnvel við að verða að teikna þar fram eftir næsta vetri líka.

Allstaðar þar sem ég kem á mannamót, þá er jeg spurð að hvort jeg sé ekki málari. Sumir halda jafnvel að jeg sé myndhöggvari. Mjer þykir náttúrulega afar leitt að geta ekki svarað þessum spurningum játandi.”

Þarna er á ferðinni hógværð sem ég held að okkur nútímamönnum sé eiginlega óskiljanleg þar sem við þurfum oftar að fást við útblásna sjálfsvitund.

En svo ég fari fljótar yfir sögu þá lýkur hún námi við Teknisk Selskabs Skole og við Statens Tegnelærerkurser auk þess sem hún leggur stund á málun hjá Rannow og klárar eitt semester við Akademíuna. Þá erum við komin fram til 1929/30 og hún er hálft í hvoru búin að ákveða að leggja land undir fót og flytja sig um set til Parísar til frekara náms og landvinninga en þar var þá mikil gerjun í málaralistinni eins og kunnugt er. En fyrir þrábeiðni Arndísar móður sinnar sem þá var komin yfir miðjan aldur og þurfti aðstoðar við í lífinu, þá snýr hún fari sínu heim á leið. Hún fékk starf sem afgreiðslustúlka hjá Marteini við Laugaveginn sem var stór og glæsileg fataverslun á þess tíma mælikvarða en þar er nú Kirkjuhúsið.

Hún hélt þó áfram í myndlistinni og segja má að hún hafi lokið námsferli sínum hjá Þorvaldi Skúlasyni sem þá var kominn á kaf í afstraktið. Um þá reynslu og sjálfa sig sagði hún: “Ég varð að sjálfsögðu alveg rangeygð af hrifningu yfir þeirri stefnu, en hef nú samt lítið viljað festa mig við eina stefnu fremur en aðra í faginu. Það er svo sem ekkert skipulag á þessu hjá mér nema hvað ég mála bara eins og mér dettur í hug hverju sinni.”

Ég vil bæta því hér við, þó mér sé það með öllu óskiljanlegt hvernig hún fór að því, að samhliða þessu öllu stundaði hún einnig nám í píanóleik og kenndi nokkuð á píanó er tímar liðu.

Þegar ég fletti bréfum og myndum frá árunum upp úr 1930 verða á vegi mínum tvær vísur til F.J. vélritaðar á línustrikað blað og dagsettar 25 / 3. 33.

Undirskriftin er Jón Oddgeir Jónsson en hann og Fanney ganga að eiga hvort annað síðar á árinu eða 25. nóvember 1933.

Jón Oddgeir var vel hagmæltur og skilur eftir sig mörg fögur ljóð, og gamankvæði en hann átti létt með að yrkja þegar tilefni gafst. Ef til vill er .þekktastur eftir hann “Bræðralagssöngurinn” sem alltaf er sunginn við slit skátafunda og er boðskapur hans ávalt mikilvægur svo sem dæmin sanna:

Fanney og Jón áttu alltaf heima í Reykjavík, lengst af í Ingólfsstræti 4 og Tómasarhaga 55 og var Arndís ávallt á heimilinu uns hún lést 1960. Einnig byggðu þau hús á tveimur stöðum við Bústaðaveg og heitir það fyrra nú Bjarkarlundur. Samkvæmt skjölum frá 1934 eru þarna graslendi, móar og melar enda staðurinn nánast skilgreindur sem sveit og fjöldi býla í nágreninu en engin borgarbyggð.

Á báðum stöðum hófu þau mikla skóg, blóma og grænmetisrækt, jafnvel óvenjumikla á íslenskan mælikvarða. Fanney og Arndís mamma hennar höfðu það sem ræktunarmenn kalla “græna fingur” og undu sér vel við að umbreyta landinu í trjálundi, lystigarða og matarkistur þar sem spruttu fjölmargar venjulegar og óvenjulegar grænmetistegundir, jafnvel margar sem talið var að ekki væri hægt að rækta hér á landi. Einnig spruttu þarna upp berjarunnar af margvíslegum toga þannig að í minningunni er þetta hálfgerður ódáinsakur þar sem smjör draup af hverju strái.

Árið 1944 verða þau Fanney og Jón fyrir þeirri ógæfu að þeim fæðist barn, sem lést aðeins viku gamalt og sem í Íslendingabók er einfaldlega skráð Drengur Jónsson. Það hefur áreiðanlega reynt mjög á þau, og þau töluðu aldrei um þetta við mig, sem er e.t.v. til marks um það hve þetta var þeim þungbært. Ári seinna ættleiða þau mig, drengstaula sem þau skíra Baldur Hrafnkel Jónsson. Ég er í raun sonur Hjördísar Sigurðardóttur sem nú er látin, en hún var dóttir Guðnýjar sem var hálfsystir Fanneyjar og því nokkur skyldleiki með okkur. Faðir minn var bandarískur hermaður.

Það má því segja að ég sé lukkunnar pamfíll að þau skyldu taka mig að sér, ala mig upp og veita mér heimili. Jón var reyndar töluvert mikið að heiman vegna starfs síns og áhugamála en hann var annálaður útilegugarpur og fjallamaður. Fanney var hinsvegar heimavinnandi og málaði mikið og teiknaði auk þess að sinna heimilisstörfum. Sér til hugsvölunar lék hún einnig töluvert á píanó og á efri árum eignaðist hún flygil sem Jón keypti í Kaupmannahöfn. Þegar hægðist um hjá Jóni og þau gátu verið meira saman ferðuðust þau töluvert til útlanda. Einkum voru Miðjarðarhafslönd þeim hugleikin og einnig man ég að Fanney reyndi að tileinka sér frönsku alveg fram á efri ár og þau Jón fóru nokkra túra til Parísar. Þannig rættist að minnsta kosti að hluta til gamall draumur hennar að komast til borgarinnar við Signubakka þá ekki hafi hún getað stundað list sína þar.

Fanney var alla tíð líkamlega hraust en síðasta áratug lagðist Alzheimer sjúkdómurinn á huga hennar og æviatriðin þurkuðust út úr minni hennar hvert af öðru. Hún var þó oftast ótrúlega glaðsinna og lengst held ég að hún hafi munað eftir sælureitnum í Fossvoginum og móður sinni.

Seltjarnarnesi 21. apríl 2003  Baldur Hrafnkell Jónsson

Minningarsíður

Nýleg andlát

Útfarir

Hlaðvarp

Þjónustusíða

Fræðsluefni

Fanney Jónsdóttir

Útför

Ertu með minningargrein?